Nowicki Franciszek Henryk, krypt.: F. N., Efen (1864–1935), poeta, przywódca socjalistycznej młodzieży akademickiej, taternik, nauczyciel. Ur. 29 I w Krakowie, był synem Maksymiliana (zob.) i Antoniny z domu Kasparek, siostry Franciszka Kasparka (zob.). Ukończył Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie w r. 1886; jeszcze jako uczeń zadebiutował sonetem Widok Tatr w „Przeglądzie Czerniowieckim” (1883 nr 1) oraz opowiadaniami opartymi na wątkach legendowych góralskich i huculskich w „Biesiadzie Literackiej” (1884–5), od r. 1885 zaczął też ogłaszać wiersze w różnych czasopismach. Poruszony sprawą rugów pruskich, napisał wierszem i wydał w Krakowie w r. 1886 utwór pt. Krzyżacy. Najbardziej aktywny okres jego działalności na polu politycznym i literackim przypadł jednak na następne dziesięciolecie.
W l. 1886/7–1889/90 N. studiował na Wydziale Filozoficznym UJ literaturę, historię, filozofię i etnografię. Tutaj związał się z grupą postępowej młodzieży, która rozumiała socjalizm w duchu rewolucyjnego chłopomaństwa narodników. N. pozostawał ponadto pod wpływem „Przyjaciela Ludu” wydawanego we Lwowie przez Bolesława Wysłoucha. W okresie 1887–90 był członkiem Związku Młodzieży Polskiej «Zet». Należał do inicjatorów i do trzyosobowego grona faktycznych redaktorów pisma postępowej młodzieży akademickiej, p. n. „Ognisko”, które zaczęło ukazywać się w Krakowie od kwietnia 1889. Weszli też oni do zarządu odrodzonej «Czytelni Akademickiej», a w październiku 1889 N. obrany został nawet jej prezesem. Myślą przewodnią utworów N-ego, powstałych ok. r. 1889, były sprawy społeczne. W „Ognisku” drukował swoje najbardziej bojowe utwory: Syzyf, Spartakus, Czarny okręt. Radykalizm części młodzieży skupionej w zarządzie wspomnianego stowarzyszenia i redakcji pisma spotkał się rychło z przeciwdziałaniem Senatu UJ, który na posiedzeniu w dn. 23 I 1890 podjął decyzję o wydaleniu z UJ na cztery półrocza trzech członków redakcji „Ogniska”, a zarazem członków zarządu «Czytelni Akademickiej», m. in. N-ego. Decyzja ta wywołała masowe protesty studentów, połączone z bojkotem wykładów. Wkrótce śledztwo przeciwko tej grupie młodzieży wszczęły władze prokuratorskie; w «procesie dziesięciu», jaki odbył się w dniach 18 VI – 5 VII 1891 w Krakowie, wśród oskarżonych znalazł się również N. Mimo zarzutów, iż oskarżeni wyznają zasady programu socjaldemokratycznego, z uwagi na brak dostatecznych dowodów na ich przynależność do tajnego stowarzyszenia, wszyscy zostali uniewinnieni. Wydarzenia te spowodowały zerwanie N-ego z ojcem; relegowany z UJ, przeniósł się na studia do Lwowa, gdzie, wraz z Ignacym Daszyńskim i innymi działaczami socjalistycznymi, współuczestniczył w grudniu 1890 w utworzeniu socjaldemokratycznej organizacji partyjnej, jaką wówczas stanowiły komitety redakcyjne „Pracy” i „Robotnika”.
Od r. akad. 1890/1 kontynuował N. studia na Wydziale Filozoficznym uniwersytetu wiedeńskiego, gdzie w r. n. uzyskał absolutorium. Przeniósł już wówczas swoją działalność na grunt pozauczelniany. W styczniu 1892 uczestniczył w I Zjeździe Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej (od r. 1897 Polskiej Partii Socjaldemokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego – PPSD), który odbył się we Lwowie; należał też do współzałożycieli i współpracowników pisma socjalistycznego „Naprzód”, które zaczęło wychodzić w Krakowie w styczniu 1892; podpisywał się tu kryptonimami F. N. lub Efen. W r. 1892 brał też udział jako referent w zebraniach robotniczych na terenie zachodniej Galicji po Białą. Od połowy lat dziewięćdziesiątych, wraz z podjęciem pracy zawodowej poza Krakowem, sporadycznie tylko angażował się do różnych akcji. M. in. w styczniu 1899 sekretarzował na komersie studenckim zorganizowanym na UJ, protestującym przeciwko usunięciu z UJ prof. Jana Baudouina de Courtenay. U progu XX w., już tylko jako sympatyk PPSD, współpracował z organem Związku Młodzieży Socjalistycznej „Zjednoczenie”, wychodzącym m. in. w Krakowie i Lwowie w l. 1905–11; w tym piśmie też ogłosił swoje Pamiętniki z czasów studenckich (1905–6). Później odsunął się całkiem od ruchu socjalistycznego.
Od końca lat osiemdziesiątych, równolegle z tematyką społeczną, w poezji N-ego szczególne miejsce zaczęły zajmować Tatry. Cykl sonetów Tatry, ukształtowanych artystycznie na wzór „Sonetów krymskich” A. Mickiewicza (który był literackim patronem N-ego), ukazał się w „Kłosach” w r. 1887 oraz w „Tygodniku Illustrowanym” w r. 1888. W r. 1891 wydał N. we Lwowie swój jedyny tomik zatytułowany Poezje; jego część I stanowiły właśnie Tatry, zaś drugą – utwory społeczne objęte wspólną nazwą Pieśni czasu. Drugie wydanie tego tomiku (Tarnów 1904) ukazało się pt. Pieśni czasu staraniem i z przedmową Tadeusza Piniego. Jedną ze swoich pierwszych tatrzańskich wycieczek opisał N. w r. 1888 w krakowskim „Świecie”. Twórczość literacką zakończył w r. 1902 ogłoszeniem przekładu „Hermana i Doroty” J. W. Goethego. Tematyka tatrzańska uchroniła – niewielką rozmiarami – twórczość N-ego od zapomnienia; szczególną popularność zyskały jego sonety z cyklu Tatry, wielokrotnie przedrukowywane w antologiach. Osobny tomik – w opracowaniu Władysława Orkana – zamierzało przed ostatnią wojną poświęcić poecie wydawnictwo „Biblioteki Narodowej”, zrealizowała to jednak dopiero w r. 1960 Maria Podraza-Kwiatkowska, ogłaszając Wybór poezji (Kr.) N-ego poprzedzony literackim portretem autora.
Zamiłowany taternik (od najmłodszych lat chodził N. po Tatrach), przyjaciel Sabały, był długoletnim członkiem i działaczem Tow. Tatrzańskiego (później Polskiego Tow. Tatrzańskiego). W r. 1901 wraz z ks. Walentym Gadowskim wyznaczył Orlą Perć i brał udział w pierwszym przejściu niektórych jej fragmentów. Jedna z przełęczy w Buczynowych Turniach nosi do dziś jego imię (Przełęcz Nowickiego). Po ukończeniu studiów, w lutym 1894 N. podjął pracę zastępcy nauczyciela w gimnazjum w Tarnowie, gdzie uczył do r. 1902/3, tzn. również po zdaniu w r. 1902 wymaganych egzaminów przed krakowską Komisją Egzaminacyjną dla kandydatów na nauczycieli w gimnazjach i szkołach realnych. Dn. 1 IX 1903 mianowany został nauczycielem. W l. 1903/4–1907/8 pracował w Wyższej Szkole Realnej w Stanisławowie, w l. 1908/9–1910/11 w I Wyższej Szkole Realnej we Lwowie, a od r. 1911/12 nieprzerwanie aż do przejścia na emeryturę w r. 1924 – w I Wyższej Szkole Realnej (od r. 1921/2: VIII Państwowe Gimnazjum im. Augusta Witkowskiego) w Krakowie. Oprócz języka polskiego uczył początkowo także łacińskiego, greckiego, historii i geografii. W lutym 1934 w Krakowie urządzono mu, jako poecie tatrzańskiemu, uroczysty jubileusz. N. zmarł 3 IX 1935 w Zawoi i tam został pochowany. Rodziny nie założył.
Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; Ilustr. Enc. Trzaski; Radwańska-Paryska Z. i Paryski W. H., Encyklopedia tatrzańska, W. 1973 (fot.); W. Enc. Powsz. (PWN); Oesterr. Biogr. Lexikon; Kopia H., Spis nauczycieli szkół średnich w Galicji oraz polskiego gimnazjum w Cieszynie, Lw. 1909; – Buszko J., Ruch socjalistyczny w Krakowie 1890–1914, Kr. 1961; Dobrowolski H., Frančić M., Konarski S., Postępowe tradycje młodzieży akademickiej w Krakowie, Kr. 1962; Dubiski J., Zapomniane mogiły, „Wierchy” 1969 s. 297–8; Godlewski F., O Fr. Nowickim jako działaczu, „Myśl Narod.” 1935 nr 49 s. 759; Hoesick F., Legendowe postacie zakopiańskie, W. 1959; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Pamięci Wilhelma Feldmana, Kr. 1922 s. 16, 76, 78; Piotrowski S., Skalne Podhale w literaturze i kulturze polskiej, W. 1970 s. 151–5; Podraza-Kwiatkowska M., Franciszek Nowicki, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. V T. 1, (obszerna bibliogr., fot., reprod. płaskorzeźby T. Błotnickiego); [Stwora S.] St. St., Śp. Franciszek Nowicki, „Ilustr. Kur. Codz.” 1935 nr 247 s. 10 (fot.); Studia z dziejów młodzieży Uniwersytetu Krakowskiego od oświecenia do połowy XX w., Pod red. C. Bobińskiej, Kr. 1964 I; 1871–1971. Jest nas sześć tysięcy (Księga pamiątkowa V. Liceum im. A. Witkowskiego), Kr. 1972; – Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 I; Drobner B., Bezustanna walka, W. 1962; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1965–75 ks. 4, 6; Kalendarzyk Profesorski Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych, 1913, 1916, 1918; Orkan W., Czantoria, Kr. 1969; Sprawozdanie Dyrekcji c. k. Gimnazjum w Tarnowie za r. szk. 1893/4–1903/4, Tarnów 1894–1904; Sprawozdanie Dyrekcji c. k. I Wyższej Szkoły Realnej w Krakowie (następnie: Sprawozdanie Dyrekcji Państwowej I Szkoły Realnej w Krakowie) za r. 1912–1920/1, Kr. 1912–21; Sprawozdanie Dyrekcji c. k. I Wyższej Szkoły Realnej we Lwowie za r. szk. 1908/9–1910/11, Lw. 1909–11; Sprawozdanie Dyrekcji c. k. Wyższej Szkoły Realnej w Stanisławowie za r. szk. 1903/4–1907/8, Stanisławów [1904]–[1908]; Sprawozdanie Dyrekcji VIII Państwowego Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego im. A. Witkowskiego w Krakowie za r. szk. 1921–2 i n. Kr. [1922 i n.]; Szematyzmy Król. Galicji, 1894–1911; – „Wierchy”, 1935 s. 143–4 (nekrolog); „Zjednoczenie” 1905 nr 4–5, 1906 nr 3, 4–5; – Arch. Państw. w Kr.: StGKr. 605 s. 13–15, 19, 20; Arch. UJ: PKEN-30.
Andrzej Pilch